BÀI THƠ NÔM DUY NHẤT CỦA PHẠM THẬN DUẬT

Trong Quan Thành văn tập, tập thơ văn của Phạm Thận Duật để lại cho đời sau chỉ có 12 bài thơ chữ Hán, còn lại là các loại văn như văn tế, văn bia, biểu, tấu nhưng thế mạnh nhất của ông là câu đối (110 câu đối). Nhưng trong Vọng Sơn niên phả (cuốn phả nói về cuộc đời Phạm Thận Duật) có để lại bài thơ nôm duy nhất của ông (sau này trong bản dịch Quan Thành văn tập có đưa thêm vào)
Bài thơ nôm duy nhất đó là bài Vịnh cái nồi đồng. Đó là một bài thơ “ngôn chí” mượn ngoại vật để nói nội tâm. Bài thơ như sau :
Ngoài sao cạnh góc cũng như trong,
Ai tạo ra ngươi có ý không?
Mấy chước điều canh cùng một dạ,
Nhiều phen đổ nước chẳng hai lòng.
Lửa hun không đỏ tin rằng rắn,
Khói ám sao xanh ngỡ có rồng.
Lem luốc mấy phen đành chịu vậy,
Một mai đánh nữa lại nên đồng.
Nhà thơ Trần Lê Văn khi còn sinh thời đã nói về thơ văn Phạm Thận Duật như sau :
“Phạm Thận Duật là một sĩ phu yêu nước có tầm vóc trong lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX. Ông hoạt động trong nhiều lĩnh vực, nổi nhất là lĩnh vực văn hóa. Riêng về thơ, những thi phẩm còn lại cũng mang một phong cách riêng, một dấu ấn riêng. Đó là phong cách của một nhà nho nhập thế, dấn thân vào việc nước, việc đời, với ý thức canh cánh bên lòng lo sao làm tròn phận sự. Thơ ông không có khí vị siêu thoát của Lão Trang mà có ý tình phác thực của một môn đồ Khổng Mạnh.
Bài thơ nôm duy nhất còn lại của ông nhan đề là Vịnh cái nồi đồng có những câu then chốt :
Mấy chước điều canh cùng một dạ,
Nhiều phen đổ nước chẳng hai lòng.
Và : Lem luốc mấy phen đành chịu vậy,
Một mai đánh nữa lại nên đồng.
Mượn điển cố “điều canh” trong văn liệu xưa với nghĩa đen là người lo nội trợ tra mắm muối vào nồi canh sao cho vừa phải và nghĩa bóng là quan tể tưởng điều hành việc nước sao cho đúng đắn, nhà thơ họ Phạm nêu một nguyên tắc cơ bản của những người mang trọng trách với đất nước cũng giống như việc “điều canh”, không thể tùy tiện.
Đọc câu “....Đổ nước chẳng hai lòng”, chúng ta đều thấy rõ ngụ ý nhắc nhở sự nhất tâm trung thành với đât nước.
Tác giả cũng bộc lộ một chút ai cảm về những nỗi gian nan trong cảnh ngộ mà bản thân mình đã trải qua “Lem luốc mấy phen....” và khẳng định phẩm chất của mình trước sau đồng vẫn là đồng....”